خطبه امیرالمؤمنین (ع) به مناسبت ماه مبارک رمضان

 آنچه در پی می آید خطبه ای از خطبه های ژرف و عمیق امیر بیان، سیّد الاوصیاء، امیرالمؤمنین (ع) است که در اوّلین روز ماه مبارک رمضان، بر فراز منبر مسجد کوفه، در میان انبوه جمعیّت حاضر در مسجد،  ایراد فرمود و در آن به بیان جایگاه و فضیلت و شرافت ماه مباک رمضان و ویژگی ها و امتیازات و برکات ارزشمند آن پرداخت.

امید آنکه خوانندگان گرامی با مطالعة آن، مُصیب و تهیه کننده در ترجمه و ساماندهی آن مأجور و مثاب باشند.               «  نگارنده »

نگاهی به :

 عن الصّادق، جعفر بن محمّد، عن أبیهِ، عَن آبائِهِ (ع)، قالَ : خَطَبَ أمیرُ المُؤمنینَ (ع) فی اوّلِ یَومٍ من شهر رَمَضانَ فی مسجِدِ الکُوفَهِ!    فَحَمِدَ اللهَ بِأَفضَلِ الحَمدِ وَ أَشرَفِها وَ أَبلَغِها وَ أَثنی عَلیه باحسَن الثّناء،وَ صلّی عَلی مُحمدٍ نَبِیّه (ص) ثُمَّ قالَ:

امام صادق (ع) به نقل از پدر بزرگوارش امام باقر (ع) و او از قول اجداد طاهرینش (ع) نقل می کند که فرمودند :

در نخستین روز از ماه مبارک رمضان، امیرالمؤمنین (ع) بر فراز منبر مسجد کوفه خطبه ای ایراد کرد و در آن خطبه با بهترین و شریفترین و رساترین ستایش و زیبا ترین سپاس، خدا را ستود و بر پیامبرش محمّد (ص) و آل او درود فرستاد، سپس فرمود :

*  فضیلت ماه رمضان

أَیُّهَا النّاسُ! إِنَّ هذا الشَّهر شهرٌ فَضَّلَهُ اللهُ عَلی سائِرِ الشُّهُورِ، کَفَضلِنا أَهلِ البَیتِ عَلی سائِرِ النّاس.

هان ای مردم!  این ماه ماهی است که خدا آنرا بر دیگر ماهها فضیلت و برتری داده به همانسان که ما خاندان پیامبر را بر دیگر مردم امتیاز بخشیده است!

وَ هُوَ شَهرٌ یُفتَحُ فیهِ أَبوابُ السَّماء وَ أَبوابُ الرَّحمَهِ، وَ یُغلَقُ فیهِ  أَبوابُ النّیرانِ.

و این ماهی است که درهای آسمان ، و درهای رحمت الهی در آن گشوده، و درهای دوزخ در آن بسته است.

وَ هُوَ شَهرٌ یُسمَعُ فیهِ النِّداءُ وَ یُستَجابُ فیهِ الدُّعاءُ وَ یُرحَمُ فیهِ البُکاءُ.

و این ماهی است که نداها در آن شنیده، و دعاها در آن مستجاب، و گریه ها در آن رحم می شود.

*  شب قدر و ولایت

امیرالمؤمنین (ع) در این خطبه ضمن تبیین جایگاه و شرافت و فضیلت ماه مبارک رمضان و ویژگی ها و امتیازات این ماه، به شب فوق العاده ارزشمند و سرنوشت ساز "قدر" اشاره می کند و می فرماید :

وَ هُوَ شهرٌ فیهِ لیلهٌ نَزَلَتِ {تَنزِلُ} المَلائِکَهُ فیها مِنَ السَّماءِ فَتُسَّلِمُ عَلَی الصّائِمینَ وَ الصّائِماتِ بِإِذنِ رَبِّهِم إلی مَطلَع الفَجرِ، وَ هی لیلهُ القدرِ! قُدِّرَ فیها و لا یتی قَبلَ أَن خُلِقَ آدَمُ (ع) بِأَلفَی عامٍ!

صِیامُ یَومِها أَفضَلُ مِن صِیامِ أَلفِ شَهرٍ! وَ العَمَلُ فیها أَفضَلُ مِنَ العَمَلِ فی أَلفِ شَهرٍ.

و در این ماه، شبی است که فرشتگان در آن از آسمان فرود می آیند و تا دمیدن سپیده فجر، بر مردان و زنان روزه دار به اِذن پروردگارشان سلام می گویند، و آن شب قدر است که دو هزار سال پیش از آفرینش آدم،خدا در آن ولایت مرا تقدیر فرمود، روزه یک روز آن بهتر از روزه هزار ماه! و عمل در آن بهتر، از عمل هزار ماه است. 

*  شب سرنوشت ساز

شب قدر، شب انسان کامل، شب نزول فرشتگان، شب ولایت، شب سرنوشت ساز و شب تحقّق وعده های الهی و تبلور سوره قدر است که حضرت حق فرمود :

بسم الله الرحمن الرحیم

انّا انزَلناهُ فی لیله القدر * وَ مَآ أَدرَاکَ مَا لَیلَهُ القَدرِ * لَیلَهُ القَدرِ خَیرٌ مِّن أَلفِ شَهرٍ * تَنَزَّلُ المَلَائِکَهُ وَ الرُّوحُ فِیهَا بِإِذنِ رَبِّهِم مِّن کُلِّ أَمرٍ * سَلَامٌ هِیَ حَتَّی مَطلَعِ الفَجرِ.

ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم * و تو چه می دانی شب قدر چیست؟ * شب قدر بهتر از هزار ماه است * فرشتگان و "روح" در آن شب به اِذن پروردگارشان برای تقدیر هر کاری نازل       می شودند * شبی که سرشار از سلامت و برکت و رحمت تا طلوع سپیده است.

 

* ماه بارش رحمت و برکات

آنگاه امام (ع) با مخاطب قرار دادن مردم،  به استفاده از فرصت مغتنم شب ها و روزهای این ماه پر ارج و بارش احسان و رحمت بی انتهای خدای رحمان توجّه می دهد و تقرّب و کرامت بندگان در سایه عبادت و انقیاد و اطاعت و استحقاق ورود آنان به بهشت اشاره می کند و می فرماید :

أَیُّهَا النّاسُ! إِنَّ شُمُوسَ شَهرِ رمضان لَتَطلُعُ علی الصّائِمین و الصّائِماتِ وَ إِنَّ أَقمارَهُ لَیَطلُعُ علیهم بِالرَّحمَهِ .

هان ای مردم! آفتاب روزهای ماه رمضان و ماه شبهای آن با رحمت (ویژه خدا) بر روزه داران می تابد.

وَ ما مِن یَومٍ و لیلهٍ من الشَّهرِ إِلّا وَ البِرُّ مِن اللهِ تعالی یَتَناثَرُ مِنَ السَّماء عَلی هذِهِ الأُمَّهِ؛

هیچ شب و روزی در آن نیست مگر آنکه نیکی (و احسان) خدا بر این امّت از آسمان نثار می شود،

فَمَن ظَفِرَ مِن نِثارِ اللهِ بِدرَّهٍ ، کَرُمَ عَلی اللهِ یَومَ یَلقاها؛ وَ ما کَرُمَ عَبدٌ عَلَی اللهِ إِلّا جَعَلَ الجَنَّهَ مَثواهُ.

و هر کس به دُرّی از آن دست یابد، در روز دیدار، بر خدا ارجمند خواهد بود، و هیچ بنده ای نزد خدا ارجمند نخواهد شد مگر آنکه جایش را بهشت قرار دهد.

*  ماه افزایش عمر و روزی

سپس امام علی (ع) در ادامه با ذکر فضائلی چند از ماه مبارک رمضان به برکات و مقدّرات الهی و رحمت و رضوان و مغفرت پروردگار عالم نسبت به بندگانش اشاره می کند و می فرماید :

عباد الله! إنَّ شهر کُم لَیسَ کالشُّهُورِ؛ أَیّامُهُ أَفضَلُ الأیّام، وَ لَیالیهِ أفضَلُ اللَیالی، وَ ساعاتُهُ أَفضَلُ الساعاتِ.

بندگان خدا! این ماه شما همچون ماههای دیگر نیست!  روزهایش بهترین روزها، و شبهایش بهترین شبها و ساعاتش بهترین ساعات است.

هُوَ شَهرٌ الشَّیاطین فیهِ مَغلُولَهٌ مَحبُوسَهٌ.

این ماه، ماهی است که شیاطین در آن، بسته و زندانی اند.

هُوَ شَهرٌ یَزیدُ اللهُ فیهِ الأَرزاقَ وَ الآجالَ، وَ یَکتُبُ فیهِ  وَ فدَ بَیتِهِ.

این ماهی است که در آن، خدا روزی ها و عمرها را فزونی  می بخشد، و میهمانی (زیارت) خانه اش را  برای افرادی می نویسد

وَ هُوَ شَهرٌ یُقبِلُ أَهلُ الأیمانِ بِالمَغفِرَهِ وَ الرِّضوانِ، وَ الرَّوحِ وَ الرَّیحانِ، وَ مَرضاتِ المَلِکِ الدَّیّانِ.

و این ماه،  ماهی است که اهل ایمان (در آن) با مغفرت و رضوان و روح و ریحان، و خوشنودی های خدا، آن پادشاه دادگر ! روبرو  می شوند.

*  لزوم تفکّر و اندیشه

آنگاه سیّد الاوصیاء (ع) با مخاطب قرار دادن روزه داران این ماه، آنان را به اندیشه در ضیافت الهی و لزوم خویشتنداری در برابر منهیّات و پرهیز از غفلت و لزوم هشیاری و کاستن بارگناهان و معاصی فرا می خواند تا مبادا به واسطه غفلت و بی خبری و سستی و تنبلی، از این فرصت مبارک استفاده نکنند و در نتیجه! محروم و زیانکار و مطرود بمانند، از این روی می فرماید :

اَیُّهَا الصّائِمُ! تَدَبَّر أَمرَک، فإِنَّک فی شَهرِکَ هذا ضَیفُ رَبِّکَ.

ای روزه دار! در کارهای خود بیندیش که تو در این ماه، میهمان پروردگارت هستی.

انظُرُ کَیفَ تَکُونُ فی لَیلِکَ وَ نَهارِک؛ وَ کَیفَ تَحفَظُ جَوارِحَکَ عَن مَعاصی رَبِّکَ.

بنگر در شب و روزت چگونه ای؛ و اندامهای خود را از گناهان پروردگارت چگونه نگه میداری.

انظُر أَن لا تَکُونَ بِاللَّیلِ نائماً، وَ بِالنَّهارِ غافِلاً؛ فَیَنقَضِیَ شَهرُکَ، وَ قَد بَقِیَ علیک وِزرُکَ؛ فَتَکُون عند استیفاء الصّائمین أجُورَهُم، مِنَ الخاسِرینَ؛ و عندَ

فَوزِهِم بکرامه ملیکِهِم ، مِنَ المحرُومینَ، و عند سعادَتِهِم بِمُجاوَرَه رَبِّهِم، مِنَ المَطرُودین.

بنگر که شب در خواب، و روز غافل نباشی تا ماهت بگذرد و بار سنگین گناهت بماند و در نتیجه روز دریافت پاداش روزه داران از زیانکاران، و هنگام رستگاری ایشان به گرامیداشت خدایشان، از محرومان، و وقت سعادتمندی آنان در مجاورت پروردگارشان، از رانده شده ها باشی.

*  هشدار!

و در ادامه، با هشدار به روزه داران این ماه مبارک، به آنان توجّه می دهد که قدرت قاهر و غالب در منظومه هستی، ذات اقدس پروردگار عالم است و همة سر نخها بدست اوست و همه نیازها در سایه پیوند و ارتباط با او تأمین و همه مشکلات بدست او حل می شود و اگر کاری از دیگران ساخته باشد ، ابزار و وسایل و وسایط فیض خداوند تبارک و تعالی هستند و نه بیش از آن!  بنابراین باید به خدا توجّه کرد و به او تکیه و توکّل نمود و به او تقرّب جست و طوق انقیاد و اطاعت او را در گردن نهاد و همواره باید طریق بندگی او را در پیش گرفت و سالک صراط مستقیم او بود! چنانکه می فرماید :

أَیُّها الصّائِمُ! إِن طُرِدتَ عَن بابِ مَلیکِکَ، فَأَیَّ بابٍ تَقصُدُ؟

ای روزه دار! چنانچه از در خانة مالک خود رانده شوی، آهنگ کدام در کنی؟

وَ إِن حَرَمَکَ رَبُّکَ، فَمَن ذَا الَّذی یَرزُقُکَ؟

و چنانچه پروردگارت محرومت کند، چه کسی روزیت دهد؟

وَ إِن أَهانَکَ، فَمَن ذَا الَّذی یُکرِمُکَ؟

و چنانچه خدا خوارت سازد، چه کسی گرامیت می دارد؟

وَ إِن أَذَلَّکَ، فَمَن ذَا الَّذی یُعِزُّکَ؟

و چنانچه او ذلیلت کند، چه کسی عزیزت می گرداند؟

وَ إِن خَذَلَکَ، فَمَن ذَا الَّذی یُنصُرُکَ؟

و اگر او رهایت سازد، چه کسی یاریت می کند؟

وَ إِن لَم یَقبَلکَ فی زُمرَهِ عَبیدِهِ، فَإِلی من تَرجِعُ بِعُبُودِ دِیَّتِکَ؟

و اگر او تو را در زمره بندگانش نپذیرد، با بندگی خود به چه کسی رو کنی؟

وَ إِن لَم یُقِلکَ عَثرَتَکَ، فَمَن تَرجَو لِغُفرانِ  ذُنُوبِکَ؟

و اگر او از لغزشت نگذرد، برای آمرزش گناهانت به چه کسی امید بندی؟

وَ إِن طالَبَکَ بِحَقِّهِ، فَماذا یَکُونُ حُجَّتُکَ؟

و اگر حقّش را از تو بخواهد، حجّتت چه خواهد بود؟!

* تلاوت قرآن و برات آزادی

امیرالمؤمنین (ع) در ادامه خطبه با مخاطب قرار دادن مجدّد روزه داران، آنان را به تلاوت قرآن (به منظور تقرب جستن به خدا و ترفیع درجه در بهشت و منزلت این کتاب آسمانی نزد خدا و پذیرفته شدن شفاعت قرآن در قیامت) ترغیب می کند و با ذکر فضائل دیگری از این ماه پر خیر و برکت، با استناد به سخن پیامبر اکرم (ص)، آنان را به فراهم کردن مقدمات برات آزادی از آتش جهنم فرا می خواند و می فرماید :

أَیُّهَا الصائِم! تَقَرَّب إِلی اللهِ بِتِلاوَه کِتابِهِ فی لَیلِکَ وَ نَهارِکَ، فإِنَّ کِتابَ اللهِ شافِعٌ مُشَفَّعٌ؛ یَشفَعُ یَومَ القِیامَهِ لأَهلِ تِلاوَتِهِ، فَیَعلَونَ دَرَجاتِ الجَنَّهِ بِقِرائَهِ آیاتِهِ.

ای روزه دار! در شب و روزت با تلاوت کتاب خدا به او تقرّب جو، که کتاب خدا شفاعت کننده ای است که شفاعتش پذیرفته است، و در روز قیامت برای تلاوت کنندگان خود شفاعت کند، پس با قرائت آیاتش از درجات بهشت بالا روند.

أَبشِر أَیُّهَا الصّائِمُ! فَإِنَّکَ فی شَهرٍ صِیامُکَ فیهِ مَفرُوضٌ، وَ نَفَسُکَ فیهِ تَسبیحٌ، وَ نَومُکَ فیهِ عِبادَهٌ، وَ طاعَتُکَ فیهِ مَقیُولَهٌ، وَ ذُنُوبُکَ فیهِ مَغفُورَهٌ، وَ أَصواتُکَ فیهِ مَسمُوعَهٌ، وَ مُناجاتُکَ فیهِ مَرحُومَهٌ.

مژده ات باد ای روزه دار! که تو در ماهی هستی که در آن روزه ات واجب، و نفسهایت تسبیح، و خوابت عبادت، و طاعتت مقبول، و گناهت بخشوده، و صداهایت شنیده، و مناجاتت رحم شده است.

وَ لَقَد سَمِعتُ حَبیبی رَسُولَ اللهِ (ص) یَقُولُ :  إِنَّ لِلّهِ تَبارَکَ وَ تَعالی عِندَ فِطرِ کُلِّ لَیلَهٍ مِن شَهرِ رَمَضانَ عُتَقاءَ مِنَ النّارِ؛ لا یَعلَمُ عَدَدَهُم إِلَّا اللهُ، هُوَ فی عِلمِ الغَیبِ عِندَهُ؛ فَإِذا کانَ آخِرُ لَیلَهٍ مِنهُ أَعتَقَ فیها مِثلَ ما أَعتَقَ فی جَمیعِهِ.

از حبیبم رسول خدا (ص) شنیدم که فرمود :

هنگام افطار هر شب ماه رمضان، برای خدای تبارک و تعالی آزاد شده هایی از آتش است که شمار آنان را جز خدا نداند که آن در علم غیب اوست. و چون آخرین شب ماه رمضان فرا رسد خدا در آن شب بشمارِ آنچه در همه ماه آزاد شده، آزاد              می کند.

*  حدیث از پیامبر (ص)

وقتی سخنان امیرالمؤمنین (ع) به اینجا رسید، مردی از هَمدان از جای برخاست و از حضرت در خواست کرد که افزون بر نکته ای که از قول نبی خاتم (ص) بیان داشت، آنچه شخصاً  از پیامبر (ص)، پیرامون ارزش و فضیلت ماه مبارک رمضان شنیده، بازگو فرماید!

فَقامَ إِلَیهِ رَجُلٌ مِن هَمدانَ فَقالَ : یا أَمیرَ المؤمنینَ! زِدنا مِمّا حَدَّثَکَ بِهِ حَبیبُکَ فی شَهرِ رَمَضانَ.

مردی از قبیله همدان از جای برخاست و عرض کرد : ای امیر مؤمنان! از آنچه پیرامون ماه رمضان از حبیب خود شنیده ای برای ما فزون گو.

امام علی (ع) در پاسخ فرمود :

فَقالَ : نَعَم! سَمِعتُ أَخی وَابنَ عَمّی رَسُولَ اللهِ (ص) یَقُولُ :  مَن صامَ شَهرَ رَمَضانَ فَحَفِظَ فیهِ نَفسَهُ مِنَ المَحارِمِ، دَخَلَ الجَنَّهَ.

فرمود: آری! از برادر و پسر عمّ خود رسول خدا (ص) شنیدم که فرمود : هر کس ماه رمضان را روزه بگیرد و خود را در این ماه از حرام ها باز دارد به بهشت درآید.

*  اخلاص، بهای بهشت

مرد همدانی با ابراز اشتیاق و اظهار عطش از شنیدن سخنان حکیمانه و رهنمودهای دُرربار نبی خاتم (ص) از زبان وصی بلافصل(ع)! تقاضای خود را مبنی بر ذکر بیشتر فضائل ماه مبارک رمضان از قول پیامبر (ص) تکرار نمود و امام (ع) نیز با پاسخ مکرر، او و سایر شنوندگان را بی نصیب نگذاشت :

قالَ الهَمدانِیُّ : یا أَمیرَ المُؤمِنینَ ! زِدنا مِمّا حَدَّثَکَ بِهِ أَخُوکَ وَ ابنُ عَمِّکَ فی شَهرِ رَمَضانَ.

همدانی عرض کرد : ای امیر مؤمنان! باز آنچه از برادر و پسر عمّ خود درباره ماه رمضان شنیده ای فزون فرما.

قالَ : نَعَم! سَمِعتُ خَلیلی رَسُولَ اللهِ (ص) یَقُولُ :   مَن صامَ رَمَضانَ إیماناً و احتِساباً، دَخَلَ الجَنَّهَ.

فرمود : آری!  از خلیل خود،  رسول خدا (ص) شنیدم که فرمود :  هر کس ماه رمضان را با ایمان و برای رضای خدا روزه بدارد به بهشت درآید.

قالَ الهَمدانِیُّ : یا أَمیرَ المُؤمِنینَ زِدنا مِمّا حَدَّثَکَ بِهِ خَلیلُکَ فی هذا الشَّهرِ.

مرد همدانی عرض کرد : ای امیر مؤمنان! باز در این زمینه آنچه از خلیل خود شنیده ای بیشتر فرما.

فَقالَ :  نَعَم، سَمِعتُ سَیِّدَ الأَوَّلینَ وَ الآخِرینَ رَسُولَ اللهَ (ص) یَقُولُ : مَن صامَ رَمَضانَ فَلَم یُفطِر فی شیءٍ مِن لَیالیهِ عَلی حَرامٍ، دَخَلَ الجَنَّهَ.

فرمود: آری! از سرور اوّلین و آخرین، رسول خدا(ص)شنیدم که فرمود:   هر کس ماه رمضان را روزه بدارد و در هیچ یک از شبهای آن با حرام افطار نکند به بهشت درآید.

* خبــر شهادت

آنگاه مرد همدانی، تقاضای خود را مبنی بر شنیدن نکات دیگری از قول رسول خدا (ص) تکرار کرد و امام (ع) این بار در پاسخ، با اشاره به خبر شهادت خود از سوی پیامبر (ص) در این ماه با عظمت و شتافتن به لقای پروردگار با سیمایی سرخ و خونین! همه مخاطبان را به فکر فرو برد تا جائی که صدای گریه مردم بلند شد و امام در این هنگام به سخنانش پایان داد.

فَقالَ الهَمدانِیُّ :  یا أَمیرَالمُؤمِنینَ زِدنا مِمّا حَدَّثَکَ بِهِ سَیِّدُ الاَوَّلینَ وَ الآخِرینَ فی هذَا الشَّهرِ.

همدانی عرض کرد : ای امیر مؤمنان! آنچه از سرور واولین  و آخرین پیرامون این ماه شنیده ای باز فرما.

فَقالَ : نَعَم، سَمِعتُ أَفضَلَ الأَنبِیاءِ وَ المُرسَلینَ وَ المَلائِکَهِ المُقَرَّبینَ یَقُولُ :  إِنَّ سَیِّدَ الوَصِیّینَ یُقتَلُ فی سَیِّدِ الشُّهُورِ.

فرمود : آری! از افضل پیامبران و رسولان و فرشتگان مقرّب خدا شنیدم که فرمود : سروَر اوصیاء، در سروَر ماهها کشته می شود!

فَقُلت یا رَسُولَ اللهِ وَ مَا سَیِّدُ الشُهُورِ، وَ مَن سَیِّدُ الوَصِیّین؟

عرض کردم : ای رسول خدا! سروَر ماهها چیست، و سروَر اوصیاء کیست؟

قالَ : أَمّا سَیِّدُ الشُّهُورِ : فَشَهرُ رَمَضانَ؛ وَ أَمَّا سَیِّدُ الوَصِیّینَ : فأَنتَ یا عَلِیُّ.

فرمود : ای علی! سرور ماهها، ماه رمضان است و سرور اوصیاء، تو هستی!

فَقُلتُ : یا رَسُولَ اللهِ فَإِنَّ ذلِکَ لَکائِنٌ؟

به پیامبر (ص) عرض کردم : ای رسول خدا! آیا براستی، آنچه بیان داشتی، واقع خواهد شد؟

قالَ : إِی وَ رَبّی، إِنَّهُ یَنبَعِثُ أَشقی أُمَّتی، شَقیقِ عاقِرِ ناقَهِ ثَمُودَ، ثُمَّ یَضرِبُکَ ضَربَهً عَلی فَرقِکَ، تُخضَبُ مِنها لِحیَتُکَ.

فرمود : آری!  به پروردگارم سوگند شقیّ ترین امّتم که همتای پی کننده ناقه ثمود است بر انگیخته می شود و ضربتی بر فرق تو وارد می کند که از آن محاسنت رنگین خواهد شد.

فَأَخَذَ النّاسُ بِالبُکاءِ وَ النَّحیبِ، فَقَطَعَ (ع) خُطبَتَهُ وَ نَزَلَ.

پس صدای مردم به گریه و زاری برخاست و امام (ع) خطبه را قطع کرد و از منبر پائین آمد.           (فضائل الاشهر الثّلاثه/ص107/ح101)

" و الحمد لله ربّ العالمین " 

استفاده شده از خامه دوست

گرامی وفاضلم حجت الاسلام واعظی